Zasław jako ośrodek artystyczny
w XVII i XVIII wieku

Józef Skrabski

Wiek XVII i XVIII należy bez wątpienia do najciekawszych okresów w dziejach Zasławia. W czasach Zasławskich i Sanguszków miasto rozwinęło się w jeden z najprężniejszych ośrodków handlowych, rzemieślniczych i gospodarczych we wschodniej części Wołynia [Podstawowa literatura na temat Zasławia w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. XIV, 1895, s. 444.; T. J. Stecki, Wołyń pod względem statystycznym, historycznym i archeologicznym, Lwów 1864, t. I, s. 330-331; Памятники градостроительства и архитектуры Украинской ССР, T. 4, Киев 1986, с. 205-207; J. Winiewicz, Biografia i działalność Pawła Fontany w świetle dworu Sanguszków, «Biuletyn Historii Sztuki», t. 49, 1987, nr 3-4, s. 326; R. Aftanazy, Materiały do dziejów rezydencji, red. A. J. Baranowski, Warszawa 1994, s. 611-624; O. Mихaйлишин, Пaлaцoвo-пaркoвi aнcaмблi Вoлuнi 2-ї пoлoвuнu XVIII-XIX cmoлimь, Kиїв 2000, с. 146; B. B. Beчepcький, Bтрачені oб’єкти apхітектурної cпадщини України, Kиїв 2002, с. 374-376.]. Najpierw Zasławscy, a potem Sanguszkowie troszczyli się o rozwój miasta, a za sprawą ich fundacji sakralnych i przedsięwzięć budowlanych, niewielkie miasteczko nad Horyniem, stało się prężnym ośrodkiem artystycznym. W rozwoju miasta swój udział mieli także urzędnicy i plenipotenci dworu, szczególnie w czasach Sanguszków, podejmujący skromniejsze fundacje sakralne oraz świeckie. Nie bez znaczenia była działalność dwóch zgromadzeń zakonnych, w pierwszej kolejności bernardynów i misjonarzy oraz ruskich i żydowskich mieszkańców Starego i Nowego wówczas Zasławia.

Na przełomie XVI i XVII wieku określona została struktura urbanistyczna miasta. W czasach książąt Zasławskich główna siedziba właścicieli, dotąd rezydujących w XVI wiecznym zamku, otoczonym systemem umocnień, została przeniesiona na drugą stronę Horynia, gdzie z początkiem XVII stulecia powstał rozległy zespół obronny, otoczony wodami Horynia, wzmocniony bastionami, z murowanym, większym i nowocześniejszym pałacem, odpowiadającym ambicjom zasłużonych właścicieli. W świetle inwentarza z 1637 roku był to «zamek» z murowaną bramą wjazdową, w którym było jedenaście pokoi i sześć komnat, z oknami «w ołów wprawionymi» i szybami weneckimi. W pałacu znajdowała się kaplica z zakrystią, obok niej skarbiec, piwnice i pomieszczenia kuchenne. Wokół pałacu powstał system ziemnych wałów i baszt, z których największa, od strony wschodniej (widoczna na rysunkach Napoleona Ordy), była obmurowana i mieściła arsenał z armatami i prochem [Archiwum Państwowe w Krakowie, Oddział na Wawelu, Archiwum Sanguszków (cytowane dalej: APKr, O/W, AS), sygn. 64/13. Inwentarz miasta Nowego Zasławia, 1637.].

Герб міста Новий Заслав. 1754 рік.

Drugi inwentarz z r. 1700 pozwala nieco uszczegółowić opis zespołu pałacowego. Wjazd do pałacu znajdował się od strony miasta i prowadził przez most brukowany nad groblą «ponurską», dużą bramę «wieżysto murowaną», w której «od miasta wrota dwoiste na hakach i zawiasach żelaznych w murze […] z sklepieniem murowanym» [APKr, O/W, AS, sygn. 64/20. Inwentarz miasta Starego i Nowego Zasławia, 1700.]. Sam pałac «wyśmienitą górną strukturą wystawiony» miał «gabinety, sale, altany, ganki na górze i dole». Pośrodku pałacu był «pokój osobliwy książęcy w słupie okrągłym murowany». Całe założenie wpisane było w system umocnień, na które składały się wały ziemne, częściowo obmurowane, dwie murowane wieże ze strzelnicami i bastion opisywany w inwentarzu jako «murowany szaniec z basztą nad nim w murze jeszcze całym mający murowanie nad wał wzwyż łokci kilka z okienkami na strzelbę», komunikujący się z pałacem, mieszczący na dwóch poziomach strzelnice. Bastion i dwie baszty wzmacniały trzy naroża obszernego terenu, a w czwartym narożniku, zapewne od strony Horynia, były jedynie drewniane pale. Datowanie pałacu ułatwia inskrypcja z datą 1610, wspomniana w inwentarzu, a mieszcząca się niegdyś nad drzwiami sali reprezentacyjnej.

W 1648 roku miasto opanowały wojska Bogdana Chmielnickiego. Straty musiały być znaczne, skoro jeszcze w następnym stuleciu wspominano, że przez «bunty kozackie i rewolucję wojenną spustoszenie księstwa zasławskiego było tak dalekie, że miasto Zasław prawie pustynią bez rządu dobrego i dozoru w tym zamieszaniu zostało» [APKr, O/W, AS, teka 477, plik 9, Specyfikacja Papierów, które się posyłają do Zasławia z Archiwum Lubartowskiego dla interesu z W. Imcia księdzem Tokarskim Archidiakonem Kijowskim względem fundacji kościoła farnego Zasławskiego zachodzącego, służących w Lubartowie, die 8 July 1762 spisana.]. Zniszczeniu uległ i pałac, którego opłakany stan opisuje inwentarz z r. 1700. Pokoje w nim były opuszczone, mury miejscami popękane, dachy dziurawe a fortyfikacje wokół całkowicie obalone [APKr, O/W, AS, sygn. 64/20, Inwentarz miasta starego i nowego Zasławia, 1700.].

W czasach książąt Zasławskich powstał na terenie starego miasta kościół farny pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela. Został ufundowany 24 czerwca 1599 przez księcia Janusza Zasławskiego, wojewodę podlaskiego, starostę żytomierskiego, wraz z żoną Aleksandrą z Sanguszków. Fundatorzy ofiarowali grunt pod budowę oraz dochody z miejskiej arendy, mające służyć do utrzymania dwóch księży, wikarego i nauczyciela w szkole. Janusz Zasławski ufundował także budynek szkoły, szpital i plebanię dla księży [J. T. Stecki, op. cit., 1864, s. 304-46; Słownik geograficzny, op. cit., 1895, s. 443-444. Dzieje fary można częściowo odtworzyć na podstawie osiemnastowiecznych odpisów z oryginalnych dokumentów, zob. APKr, O/W, AS, teka 477, plik 9, Specyfikacja Papierów, które się posyłają do Zasławia z Archiwum Lubartowskiego dla interesu z księdzem Tokarskim Archidiakonem Kijowskim względem fundacji kościoła farnego Zasławskiego zachodzącego, służących w Lubartowie, die 8 July 1762 spisana; Sumariusz dokumentów do sprawy JO Książąt Dziedziców Księstwa Zasławskiego z JW. Księdzu Jezierskim Biskupem Bakowskim, jako proboszczem Zasławskim 24 IV 1767; AS, teka 32, plik 1, Eksplikacja prawdziwego nadania od Fundatora kościołowi farnemu staro zasławskimu ex documentis authenticis zebrana, 1762. ]. Kościół wybudowano na początku w. XVII. Syn Janusza Zasławskiego, Aleksander zapisał w testamencie 6 tys. zł. na budowę kaplicy grobowej i rozpoczął starania u biskupa łuckiego Achacjusza Grochowskiego o przeniesienie do niej ciał członków rodziny, pochowanych wcześniej w kościele bernardynów. Kaplicę grobową wybudowano w latach 30 w. XVII. W r. 1643 kościół spłonął, a pięć lat później został splądrowany przez wojska Bogdana Chmielnickiego.

Drugą fundacją sakralną Zasławskich był zespół klasztorny Bernardynów, usytuowany malowniczo nad skarpą, na terenie starego miasta. Książe ofiarował zakonnikom opuszczoną kaplicę prawosławną oraz obraz Matki Boskiej, słynący później licznymi cudami [Wyczerpującą bibliografię do klasztoru bernardynów w Zasławiu w przedstawił: A. Betlej, Kościół OO. Bernardynów w Zasławiu. Źródła archiwalne do dziejów wystroju późnobarokowego, «Biuletyn Historii Sztuki», t. 57, 1995, nr 3/4, s. 353-363.]. W 1604 roku bernardyni przyjęli fundację, do 1630 roku wznieśli kościół i klasztor, być może według projektu Jakuba Madlaina [R. Aftanazy, op. cit., 1994, s. 626.]. Dynamiczny rozwój zakonu zahamowały starty poniesione w czasie Powstania Chmielnickiego oraz późniejszych ataków tatarskich, które spowodowały ograniczenie zasławskiej placówki bernardyńskiej do niewielkiej rezydencji, przy której znajdowała się zaledwie kaplica.

Ostatni męski przedstawiciel Zasławskich, książę Aleksander Janusz (zm. 1682), przekazał Zasław wraz z Ordynacją Ostrogską swojej siostrze Teofilii Ludwice, zamężnej najpierw z ks. Dymitrem Jerzym Wiśniowieckim, a następnie ks. Józefem Karolem Lubomirskim, marszałkiem wielkim koronnym. Ich córka, Marianna Lubomirska, zamężna od 1710 roku z Pawłem Karolem Sanguszką, odziedziczyła dobra zasławskie po śmierci swojego brata Aleksandra (zm. 1720). W ten sposób Zasław przeszedł na Sanguszków. Wówczas rozpoczął się jego nowy okres w dziejach miasta.

Paweł Karol Sanguszko (1680-1750), potomek słynnych litewskich książąt, pułkownik gwardii litewskiej i podskarbi koronny litewski (1711), od 1713 roku marszałek nadworny, a w końcu marszałek wielki litewski (1734), należał do czołowych magnatów doby saskiej [Z. Fras, Paweł Sanguszko, «Polski Słownik Biograficzny», t. 34, 1993, z. 3 (142), s. 497-500.]. Swoją pozycję zawdzięczał osobistym ambicjom, poparciu skoligaconych rodów (Radziwiłłów, Sapiehów) oraz protekcji królewskiej. Status majątkowy osiągnął za sprawą korzystnych małżeństw. Jego pierwszą żoną została Barbara z Pieniążków, wdowa po wcześnie zmarłym bracie Kazimierzu. Drugą żoną została w 1710 roku Marianna Lubomirska, dziedziczka ogromnych dóbr. Ostatnią żoną była Barbara z Duninów.

Sanguszko był niezwykle przedsiębiorczy i zaradny, wśród współczesnych cieszył się opinią dobrego gospodarza umiejętnie troszczącego się o sprawy prawno-majątkowe. W Zasławiu doprowadził do ożywienia handlu, odrodzenia podupadłych cechów rzemieślniczych i unormowania stosunków z żydowskimi mieszkańcami obu części miasta [APKr, O/W, AS, teka 10, plik 1, X Paweł Karol 1698-1749. Zasław. Prawa miejskie. Muzykanci. Ślusarze. Rzeźnicy; AS, sygn. 546, Rachunki ekonomiczne różnych dóbr … 2 januari 1740; AS, teka 10, plik 1, Dyspozycja Miasta Starego i Nowego Zasławia z woli i ordynansu Jaśnie Oświeconego Książęcia Jmci Marszałka WXL Pana i Dobrodzieja … 20 Maj 1727 anno; AS, sygn. 546, Porządek Synagogi Zasławskiej z Woli i Ordynansu JO Księcia Imci Sanguszka Marszałka W Księstwa Litewskiego Pana Dziedzicznego postanowiony y razem z Powinnościami według inwentarza opisany 2 januari 1740; AS, sygn. 655, Instrukcja dla sług gospodarstwem się bawiących w dobrach X. Barbary z Duninów Sanguszkowej, ok. r. 1761.]. Rozpoczął tez starania o prawa miejskie dla Nowego Zasławia, zwieńczone sukcesem w 1754. Podjął również szereg działań zmierzających do obudowy zniszczonego i podupadłego miasta, remontując i ponownie fundując kościoły i klasztory.

Георгій Лукомський. Костьол Св. Йосипа у Новому Заславі.
Початок ХХ століття.

Pierwszą fundacją sakralną magnata była restauracja kościoła farnego. Prace przeprowadzono w latach 1720-1723. Niestety jego szczegółów nie znamy. Odremontowaną świątynię poświęcił 7 maja 1725 biskup łucki Bogusław Rupniewski [APKr, O/W, AS, teka 146, plik 1. Fundacja i uposażenie fary Zasławskiej; AS, teka 433, plik 25, Zapisy kościołowi farnemu…; AS, teka 433, plik 25, kwity plebana zasławskiego księdza Michała Górskiego z lat 1747 -1750. ]. Sanguszko odnowił również fundację zasławskich bernardynów. W 1727 roku rozpoczęto przebudowę całego zespołu, wzniesiono nowy kościół na planie krzyża łacińskiego oraz kaplicę z grobami fundatorów. W 1730 roku majster murarski Stanisław Rodliński [vel Radliński] zasklepił refektarz i bibliotekę [APKr., O/W, AS, teka 468, plik 8, kontrakt z Stanisławem Rodlińskim [Radlińskim] o wysklepienie refektarza i biblioteki, 17 IV 1730.]. W 1744 roku podpisano kontrakt z Grzegorzem Żdanowskim, snycerzem z Ostroga, na wykonanie ołtarza «według abrysu sobie podanego» do starego (!) obrazu Matki Boskiej Bolesnej [APKr., O/W, AS, teka 90, plik 10, kontrakt gwardiana Adriana Seriewicza i komisarza dóbr Sanguszków Jakuba Grochowickiego ze snycerzem Grzegorzem Żdanowskim, 17 IX 1744.]. Kościół konsekrował biskup łucki Franciszek Kobielski w 1744 roku [A. Betlej, op. cit., 1995, s. 353.].

W latach czterdziestych został odremontowany również pałac [R. Aftanazy, op. cit., 1994; s. 611-624; J. Skrabski, Pałac Sanguszków w Zasławiu, «Przegląd Wschodni», t. 4, 2002, z. 3 (27), s. 1169-1178]. Pracami kierował gubernator zasławski Andrzej Goski oraz mistrz murarski sprowadzony z Warszawy, Wojciech Strzałkowski. Goski w jednym z listów do księcia relacjonował: «pałac dookoła otynkowany i wewnątrz, oprócz sali, którą dnia dzisiejszego tynkować poczeli i na kuchnię fundamenta dzisiaj zaczęli, do której mularzów połowę chce obrócić Strzałkowski, a połowę do sufitów w trzech pokojach naznaczonych od Waszej Książęcej Mości Dobrodzieja, których się ochotnie podejmuje, sztukator trzeci kominek począł, mularz lubartowski z Strzałkowskim koło kap kominkowych robią, inne zaś w reparacjach preparatoria do szczęśliwej rezydencji Waszej Książęcej Mości Dobrodzieja idą swoim torem, życząc sobie jako najprędszego ściśnienia nóg Pańskich w nowej rezydencji» [APKr, O/W, AS, teka 285, plik 1, list Andrzeja Goskiego do Pawła Sanguszki, 11 VII 1741.]. W czasie tych robót wyremontowano pokoje, w których położono nowe tynki, posadzkę, wymieniono piece, wymieniono okna i drzwi [APKr. O/W, AS, teka 473, plik 24, Specyfikacja ekspensu wynikającego z edyfikacyji pałacu zasławskiego, rezydencji dla praczek y dla P. Pisarza Prowentowego, 1743; Spis rzeczy pozostawionych w pałacu zasławskim w dozorze murgrabiego zasławskiego, 1745; Listy i konotacje do reparacyi dawnego pałacu zasławskiego (bez daty). ]. Kafle do pieców sprowadzono aż z Lubartowa [APKr. O/W, AS, sygn. 514, s. 124, Konotacja kafli które się odsyłają do pałacu zasławskiego 19 july 1741 z Lubartowa. Wymienia cztery piece, dwa «czerwone» i dwa «niebieskie». ]. W trakcie remontu odnowiono pokój i osobny gabinet księżnej, pokój księżniczki, kancelarię i gabinet księcia, dużą salę reprezentacyjną i mały skarbiec. Sale wyposażono w kunsztownie zdobione meble, z wyrytymi herbami, różnorodne stoły, stoliki, krzesła obite czerwoną skórą, szafy oraz sporą ilość porcelany i wyrobów złoconych. Kancelarię udekorowano karmazynowym adamaszkiem, sześcioma białymi lustrami i dwoma dużymi zwierciadłami, z kolei salę reprezentacyjną malowanymi obiciami, a krzesła w niej pokryto skórą w kolorach złota i czerwieni. Wyremontowano również pałacową kaplicę [Zgodę na jej urządzenie otrzymał książę od papieża Benedykta XIV 15 stycznia 1745, B. Gorczak, Katalog Pergaminów znajdujących się w archiwum XX Sanguszków w Sławucie, Sławuta 1912, s. 133.], w której ołtarz z rzeźbą Chrystusa wykonał wspomniany już snycerz Grzegorz Żdanowicz [APKr., O/W, AS, sygn. 547, poz. 1. Rejestr proweniecji pieniężnej z intrat dóbr wołyńskich i ukraińskich JO. X. Imci Sanguszka…zaczynających się a die 24 juny w roku 1740. Zapis o wypłacie Grzegorzowi Żdanowskiemu za ołtarz z 19 IX 1744 (306 złp) i 9 lipca 1745 (544 złp). APKr., O/W, AS, sygn. 393/4, zapis wypłaty 23 V i 5 VI 1744.]. Na ścianach zawieszono liczne obrazy [Obrazy przedstawiały Matkę Boską Bolesną ze św. Hieronimem, po przeciwnej stronie św. Joachima, na ścianie wejściowej, po lewej, wisiały obrazy ze św. Piotrem, św. Barbarą, św. Marią Magdaleną i św. Trójcą. Po prawej znajdowało się duże wyobrażenie św. Jana Chrzciciela, a nad drzwiami św. Franciszka. Całość wyposażenia uzupełniały mniejsze obrazki, wota, teksty modlitewne i przedmioty liturgiczne.]. Naprawiano też mury pałacowe i fortyfikacje obronne. Pałac był gotowy do zamieszkania w r. 1745 [APKr., O/W, AS, sygn. 546, Rachunki ekonomiczne różnych dóbr, tudzież nadworne XX. Sanguszków od 1740 do 1752 r. ].

Naprzeciwko odremontowanego pałacu powstał okazały zespół klasztorny księży misjonarzy [J. Skrabski, Kościół i klasztor misjonarzy w Zasławiu, mps. pracy magisterskiej, IhS UJ, Kraków 1999; J. Skrabski, Budowa kościoła misjonarzy w Zasławiu w świetle nieznanych materiałów archiwalnych, «Przegląd Wschodni», t. 6, 1999, z. 1(21), s. 145-54; J. Skrabski, Problematyka artystyczna kościoła misjonarzy w Zasławiu, w: Sztuka kresów wschodnich, 5, red. A. Betlej, P. Krasny, 2003, s. 85-97.]. W dokumencie fundacyjnym, podpisanym 23 lipca 1747 roku z Piotrem Hiacyntem Śliwickim, wizytatorem misjonarzy w Polsce, Paweł Karol Sanguszko wyznaczył miejsce budowy, naprzeciw swojego pałacu, jak i zobowiązał się sfinansować prace budowlane [Dokumenty fundacyjne znajdują się w: APKr, O/W, AS, teka 33, plik 4.; teka 93, plik 11; teka 467, plik 5; szerzej na ten temat: Skrabski 1999, s. 145-54.]. Ponadto w testamencie uposażył klasztor w trzy okoliczne wsie: Wołkowce, Wołkowczyki i Nieczahówkę (Nahaczówka) [APKr, O/W, AS, teka 93, plik 11, «Testament Pawła Karola Sanguszki», 13 IV 1750.]. Po jego śmierci fundację potwierdziła Barbara z Duninów, która zobowiązała się dalej finansować nieukończoną jeszcze budowę, ponadto obiecał pokryć koszty misji prowadzonych na Wołyniu oraz sfinansować zakonnikom budowę folwarku z browarem [APKr, O/W, AS, teka 165, plik 6. Akta XX. Sanguszków. X. Barbara. 1750 r. Duchowne. Zabezpieczenie OO. Misjonarzom Zasławskim funduszu 5600 złp na wsiach: Wołkowce, Wołkowczyki, Nieczachówka (dziś Nahaczówka).]. Hojnym dobroczyńcą zasławskich misjonarzy został również Aleksander Kniehyński, chorąży kijowski, który na rzecz klasztoru legował kapitał w wysokości 80 tys. florenów polskich [APKr, O/W, AS, teka 467, plik 5, Erekcja klasztoru OO. Misjonarzy w Zasławiu; APKr, O/W, AS, teka 93, plik 11, list Stanisława Bieńkowskiego do NN, 1804; Słownik geograficzny, op. cit., t. 14, 1895, s. 444; J. Skrabski, op. cit., 1999, s. 147-148.]. Prace budowlane powierzono Pawłowi Fontanie.

W 1746 roku rozpoczęto przygotowania do budowy, zebrano część materiału i wzniesiono piec cegielniany. Rok później gotowe były fundamenty pod kościół i krypty, w tym samym roku intensywnie gromadzono materiał budowlany. Cegłę wypalali strycharze zasławscy, Jakub Gruzecki i Teodor Porczyński. Prace murarskie przy kościele ruszyły wiosną 1748. W sierpniu kościół zasklepiono, w grudniu położono w nim posadzkę. Przy budowie był czynny warsztat liczący od dwudziestu do dwudziestu pięciu osób, na czele którego stał – sprowadzony z Polski – mistrz murarski Gołębiowski. W r. 1749 wybudowano klasztor. Na początku roku sprowadzono mularzy z Wiśniowa i majstra murarskiego Mikołaja Wojewodzkiego. Już w styczniu położono fundamenty, w marcu stawiano mury, a jesienią dachy. Wszystkie ważniejsze roboty ciesielskie wykonywał zasławski stolarz, Berek Josiewicz. Pod koniec 1749 kościół z klasztorem były gotowe w stanie surowym. Rozpoczęto prace nad dekoracją świątyni.

W latach 1749-1751 otynkowano i pomalowano kościół, wstawiano wyposażenie, w tym zespół siedmiu ołtarzy. Wszystkie ołtarze zaprojektował Paweł Fontana. Ich wykonaniem zajął się Jan Paszkowski, snycerz z Krzemieńca; Wawrzyniec Sokołowski ze Lwowa oraz Grzegorz Żdanowicz, rzeźbiarz z Ostroga wykonujący liczne prace dla fabryk zasławskich. W listopadzie 1751 roku kościół konsekrował biskup łucki Antoni Kobielski.

Prace wykończeniowe przy kościele i klasztorze kontynuowano jeszcze kilka lat. Dopiero w 1753 roku skończono malować ołtarze, wstawiono też organy, a w 1755 roku srebrne cyborium w ołtarzu głównym; liczne wzmianki mówią o wstawianych w klasztorze stołach, szafach, pulpitach i lawaterzy, piecach i brakujących oknach. W 1755 roku kamieniarz Michał Pieszkurowski wykonał kamienne ogrodzenie wokół placu przed fasadą kościoła. Kamienną figurę Matki Boskiej – widoczną już tylko na zdjęciach archiwalnych – wyrzeźbił Jan Pusz, snycerz z Annopola. Pod koniec lat 60. XVIII wieku misjonarze wybudowali obok klasztoru kilka budynków gospodarczych, m. in. spichlerz, wozownię i stajnię oraz dom ogrodnika, a w 1775 roku drewniany browar i murowany szpital, ufundowany przez Andrzeja Limanowskiego, kapitana wojsk koronnych [J. Skrabski, op. cit., 1999, s. 147-148.].

Paweł Karol Sanguszko zmarł w 1750 roku. W Zasławiu została trzecia żona magnata, Barbara z Duninów Sanguszkowa (1718-1791) [Podstawowe dane biograficzne: E. Aleksandrowska, Barbara z Duninów Barbara Urszula, «PSB», t. 34, 1993, z. 4, s. 517-521; K. Stasiewicz, Aktywność kulturowa dworu księżnej Barbary z Duninów Sanguszkowej, w: Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, red. T. Kostkiewiczowa, A. Roćko, Warszawa 2005, s. 159-170.]. Ambitna wdowa podejmowała szereg inicjatyw gospodarczych i ekonomicznych, ale jej ulubionym zajęciem były skupione wokół sztuki i kultury. W połowie lat 50. opuściła wraz z dworem Zasław, odwiedzając go w następnych latach tylko sporadycznie, na terenie miasta inicjowała szereg przedsięwzięć o charakterze architektonicznym i artystycznym.

Barbara Sanguszkowa sfinansowała remont kościoła farnego [S. Kozakiewicz, Valsolda i architekci z niej pochodzący w Polsce, »Biuletyn Historii Sztuki i Kultury», t. 9, 1947, nr 3/4, s. 314; Z. Rewski, Kozakiewicz S., Paweł Fontana, «PSB», t. 7, 1949, s. 60-61; R. Aftanazy, op. cit., 1994, s. 622-623; J. Winiewicz, Biografia i działalność Pawła Fontany w świetle dworu Sanguszków, «BHS», t. 49, 1987, nr 3-4, s. 326; Памятники, op. cit., 1986, s. 205-207; J. Skrabski, Paolo Antonio Fontana architekt XVIII wieku w Polsce, mps. rozprawy doktorskiej, IHS UJ, Kraków 2004, s. 187-189.]. Prace rozpoczęto wiosną r. 1754. Od lipca do listopada Paweł Fontana otrzymywał znaczne sumy na potrzeby prowadzenia prac [APKr, O/W, AS, teka 467, plik 5, kwity Pawła Fontany, 29 VII, 3, 8, 15 VIII, 13 IX, 20 XI 1754.]. Wówczas zakontraktowano zasławskiego cieślę Berka Josiewicza [APKr, O/W, AS, teka 473, plik 18, kwit Berka Josiewicza, 14 V 1755 («na kwotę 669 zł resztę do kontraktu uczynionego na robotę do kościoła farnego zasławskiego»).]. W sierpniu 1755 założono nowy dach, następnie zbudowano na nim wieżyczkę na sygnaturkę [APKr, O/W, AS, teka 473, plik 18, rachunek Pawła Fontany dla ślusarza (Niemca), 21 VIII 1755.]. W kolejnych trzech miesiącach założono blaszaną kopułę na wieży z krzyżem [APKr, O/W, AS, teka 473, plik 18, rachunki Pawła Fontany dla blacharza Leybowicza (30 VIII 1755), kowala (21 VIII i 18 X 1955) i malarki («od malowania i złocenia krzyżów i gałek», 20 XI 1755). ]. W październiku zbudowano schody przed głównym wejściem, a w grudniu wstawiono drzwi i okna [APKr, O/W, AS, teka 473, plik 18, rachunki Pawła Fontany dla stolarza za ramy okienne, 8 XII 1755; dla ślusarza za okowy, 12 XII 1755.]. Prace wykończeniowe kontynuowano jeszcze w lutym 1756 [APKr, O/W, AS, teka 473, plik 18, rachunek Pawła Fontany dla Berka Josiewicza «magistra kunsztu ciesielskiego» z 8 II 1756, dla stolarza Berka Josiewicza z 8 II 1756,. dla szklarza z 26 II 1756. ]. Przy kościele w r. 1760 wzniesiono oficynę [APKr, O/W, AS, teka 473, plik 24, Ekspens pieniężny z rąk moich to jest z kasy fabrycznej na fabryki różne potoczne robiące się 1758-1764. ].

Вид на монастир оо. Бернардинів з вежі костьолу Івана Хрестителя.
Світлина початку ХХ століття.

Najpoważniejszym przedsięwzięciem artystycznym Barbary Sanguszkowej była budowa nowego pałacu [O pałacu pisali najobszerniej: R. Aftanazy, op. cit., 1994; s. 611-624; Kowalczyk J., Rezydencje późnobarokowe na Wołyniu, «Przegląd Wschodni», t. IV, z 1(13), Warszawa 1997, s. 45 – 47; J. Skrabski, op. cit., 2001, s. 1169-1178; ]. W latach 1755-1759 wzniesiono zasadniczy korpus pałacu, założono więźbę dachową i położono dachówkę [APKr, O/W, AS, teka 473, plik 24, Ekspens pieniężny na fabrykę w zamku zasławskim to jest na wymurowanie oficyny kuchennej, bramy nowej i pałacu oraz na wszystkie intra roboty do dzisiaj przysposobione 1756-64.]. W następnych pięciu latach otynkowano elewacje zewnętrzne i wewnętrzne pałacu, w pomieszczeniach dolnych nałożono sztukaterie, w niektórych ułożono posadzkę, wstawiono piece oraz część drzwi i okien. W potężnym westybulu pośrodku pałacu wzniesiono dwubiegowe schody, które otoczono żelazną balustradą. Nieukończony jeszcze pałac kosztował Sanguszkową do r. 1764 niebagatelna kwotę 150 tysięcy złp [APKr, O/W, AS, teka 473, plik 24, Punkta interesów fabryki zasławskiej spisane w Zasławiu 22 II 1763; AS, teka 473, plik 24, Sumariusz percepty pieniężnej do kasy fabrycznej wchodzącej w Zasławiu przez lat siedem i pół ad 3 junii 1756 ad 12 februarii 1764 to jest do rąk Im Pana Fontaniego i moich; AS, teka 473, plik 24, Ekspens pieniężny na fabrykę w zamku zasławskim to jest na wymurowanie oficyny kuchennej, bramy nowej i pałacu oraz na wszystkie intra roboty do dzisiaj przysposobione 1756-64; Dalszy ekspens pieniężny z kasy fabrycznej na fabrykę wszelka robiącą się w zamku zasławskim ad 1 junii 1764; Regestr roboty stolarskiej do pałacu nowowymurowanego w zamku zasławskim przygotowany […]1758-1764; teka 473, plik 24, Punkta interesów fabryki zasławskiej spisane w Zasławiu 22 II 1763; AS, teka 473, plik 18, list Pawła Fontany do Barbary Sanguszkowej, 5 VII 1763.]. Księżna ściśle kontrolowała przebieg robót, ingerowała w proces budowy, żądała sprawozdań, projektów do akceptacji, które konsultowała z innymi architektami, w tym z Jakubem Fontaną. Słynny architekt warszawski zaprojektował monumentalny westybul z portykiem czterokolumnowym, klatką schodową oraz drobniejsze elementy wyposażenia. Część dekoracji sztukowych i rzeźbiarskich w pałacu wykonał Jan Pusz [APKr, O/W, AS, teka 473, plik 18, list Tomasza Biłozuba do Barbary Sanguszkowej, 9 VI 1763; APKr, O/W, AS, teka 473, plik 18, list Pawła Fontany do Barbary Sanguszkowej, 5 VII 1763.].

Pomiędzy 1759 i 1764 wybudowano, między starym a nowym pałacem, arkadowy dziedziniec z dwiema bramami [APKr, O/W, AS, teka 473, plik 24, Ekspens pieniężny na fabrykę w zamku zasławskim to jest na wymurowanie oficyny kuchennej, bramy nowej i pałacu oraz na wszystkie intra roboty do dzisiaj przysposobione 1756-64;]. W kolejnych latach zamierzano wyburzyć część starych budynków, wznieść drugą oficynę i zmodernizować fortyfikacje [APKr, O/W, AS, teka 473, plik 24, Specyfikacja roboty potrzebnej do dokończenia nowego pałacu, spisana 19 febr. 1764.]. Roboty przy fortyfikacjach prowadzono ok. 1765. Podwyższono wówczas mur od Horynia i od strony pogłębionej jednocześnie fosy, rozbudowano także narożne bastiony [APKr, O/W, AS, teka 473, plik 18, Rachunki na budowę pałacu w Zasławiu 1755-70.].

Jednocześnie z budową dziedzińców założono ogród [APKr, O/W, AS, teka 473, plik 24, Ekspens pieniężny z rąk moich to jest z kasy fabrycznej na fabryki różne potoczne robiące się 1758-1764. ]. Projekt ogrodu wykonał w Warszawie Carl Georg Knackfuss [APKr., O/W, AS, sygn. 619/7, Księga przychodów i rozchodów…, 3 V 1760. Ten sam ogrodnik projektował ogrody także dla Sapiehów, Radziwiłłów i Branickich. Jerzy Kowalczyk, Jan Jerzy Knackfuss – ogrodnik Radziwiłłów w Ołyce, w: Hortus vitae. Księga pamiątkowa dedykowana Andrzejowi Michałowskiemu, Warszawa 2001, s. 131-133; T. Bernatowicz, Abrysy i planty ogrodnika warszawskiego Calra Georga Knackfussa, w: Arx Felicitatis. Księga ku czci prof. Andrzeja Rottermunda w sześćdziesiątą rocznicę urodzin od przeyjaciów, kolegów i współpracowników, Warszawa 2001, s. 411-423; J. Winiewicz, Paweł Fontana I inni architekci Fontanowie w Polsce, «BHS», t. 54, 1992, nr 2, s. 50-52; J. Skrabski, Artyści na dworze Pawła i Barbary Sanguszków, «Studia nad sztuką renesansu i baroku», t. 5, 2004, s. 287-304. ]. Pracami na miejscu kierował Johann Georg Knackfuss, ogrodnik i architekt Radziwiłłów w Ołyce, gdzie przebudował pałac oraz założył ogrody w Turczynie i Fanchonburgu [APKr, O/W, AS, teka 300, plik 2, list Jakuba Lubańskiego do Barbary Sanguszkowej, 28 V 1760; APKr, O/W, AS, KS, sygn. 17, list J. Malczewskiego do Barbary Sanguszkowej, 29 IX 1760; Por. Winiewicz 1992, s. 51-52. ]. Zasławski ogród w 1763 roku musiał być w większości skończony, skoro Józef Miastkowski donosił księżnej: «nie mogłem patrzeć bez podziwiania drzew planowanych wiele i faciata jak jest teraz już ku dokończeniu, tak się wydaje ślicznie, że niepodobna, ogrodu wielka część wyplantowanego i zasadzonego bo dolny cały wyższy wyplantowany zupełnie i tu od miasta jak teraz drzewa zasadzone i park dany u dołu naprzeciwko pałacu tak się to wydaje pięknie że będziesz zapewne Wasza Dobrodziejko kontenta jak to zobaczysz lubo jeszcze można to miejsce daleko więcej ozdobić» [APKr, O/W, AS, AS, teka 265, plik 4, list Józefa Miastkowskiego do Barbary Sanguszkowej, 11 I 1763. ].

Ostatecznie pałac został ukończony w latach 1765-70 [APKr, O/W, AS, teka 473, plik 24, Specyfikacja roboty potrzebnej do dokończenia nowego pałacu […] spisana 19 febr. 1764. ]. Pod nadzorem Józefa Markowskiego, podskarbiego zasławskiego uzupełniono wyposażenie, stolarkę okienną, wprawiono okucia i zamki, piece pokryto kaflami [APKr, O/W, AS, KS, sygn. 17, list Józefa Markowskiego do Barbary Sanguszkowej, 28 VIII 1766. W liście wspomina o podpisanych kontraktach ze ślusarzami (na okowy i zamki), garncarzami (na kafle do pieców) i szklarzami (na okna). ]. W r. 1774 rezydencję oddano pod zarząd murgrabiego Jana Szumińskiego. W XIX wieku pałac jeszcze dwukrotnie odremontowano oraz przebudowano, dodano wówczas boczne aneksy, zlikwidowano baniastą kopułę nad westybulem oraz kopułę nad galeriowym łącznikiem dziedzińca. Stan jego wyposażenia w szczegółowy sposób opisuje inwentarz z 1857 roku [APKr, O/W, AS, sygn. 1122. Inwentarz pałacu Zasławskiego w dniu 1 sierpnia 1857 r. spisany.].

Stary pałac zamieniono na oficyny. Odremontowano wówczas schody i dach, wymieniono okna. Wzniesiono również piętrowy spichlerz. Jeszcze w 1748 roku Paweł Fontana wybudował przy starym pałacu ganek z balkonem, widoczny tylko na rysunkach Napoleona Ordy. Ów balkon łączył się z pomieszczeniami pałacowymi, dzięki czemu magnat mógł w każdej chwili podziwiać fasadę ufundowanego przez siebie kościoła misjonarzy [APKr, O/W, AS, sygn. 546, Rachunki ekonomiczne różnych dóbr, tudzież nadworne XX. Sanguszków od 1740 do 1752 r., w r. 1746 wypłacono np. za drwa do reparacji dachów, stolarzowi według regestru, majstrowi cieśli za postawienie spichlerza o dwóch piętrach, w r. 1747 za wapno i cegłę do reparacji pałacowych schodów, w r. 1748 majstrowi tokarzowi za stół i trzy kopy balasów na parkan przed pałacem, za cegłę do dokończenia schodów pałacowych, za sztaby żelazne na gwoździe do przybijania pomostu na ganku pałacowym.].

Rozproszone i fragmentarycznie zachowane materiały archiwalne mówią również o innych pracach architektonicznych na terenie Starego i Nowego Zasławia. W r. 1746 wnoszono w Zasławiu browar [APKr, O/W, AS, KS, sygn. 6, list J. G. Lubańskiego do Pawła Sanguszki, 21 VI 1746.], a kilka lat później wzmacniano umocnienia, groble, budowano studnie oraz wybudowano bramę tzw. Ostrogską [APKr, O/W, AS, teka 467, plik 4, «Kontrakty na bramę ostrogską, groble i studnie», 20 VI 1750.]. Budowano domy dla dworskich urzędników, marszałka dworu, pisarza prowentowego, jak i pomniejszych rzemieślników [APKr, O/W, AS, teka 473, plik 18, Conlogacja robiących w Stancji Wielmożnego Pana Marszałka, 15 XI 1755, Conlogacja robiących w Stancji krawca Józefa, 24 listopada 1755. ]. Własny, drewniany dworek postawił sobie Paweł Fontana. On również kierował budową izby sądowej w starym mieście [APKr, O/W, AS, teka 473, plik 24, list Tomasza Biłozuba do Barbary Sanguszko, 3 V 1763.] oraz prawdopodobnie cerkwi «na mogiłach», obok klasztoru bernardynów, pod którą fundamenty założono w r. 1760 [APKr, O/W, AS, teka 473, plik 24, Ekspens pieniężny z rąk moich to jest z kasy fabrycznej na fabryki różne potoczne robiące się 1758-1764; AS, teka 473, plik 24, Sumariusz ekspens pieniężnych wszelkich na fabryki wszystkie murujące się w Zasławiu ad 3tia jinii 1756 ad 1mum januarii; a w Szepetówce ad 12 februari 1764 przez lat 7 ½ czynionych, zebrany. Cerkiew widoczna na rycinach Napoleona Ordy pochodzi z późniejszego okresu, powstała w latach 1825-1836, zob. R. Aftanazy, op. cit., t. 5, 1994, s. 618, il. 804; Słownik geograficzny, t. XIV, 1895, s. 443-444.]. Wyraźne cechy repertuaru formalnego Pawła Fontany wykazują niektóre budynki w mieście, widoczne jedynie na archiwalnych fotografiach.

W latach 50. i 60. XVIII wieku przystąpiono do prac remontowych i dekoracyjnych w kościele bernardynów. W 1753 roku stolarz Berek Josiewicz stawiał przy klasztorze rusztowania, «za informacją JMC Pana Fontaniego» [A. Betlej, op. cit., 1995, s. 354.]. Rozpoczęto wówczas przebudowę budynku klasztornego, ale i kaplic św. Anny i św. Antoniego, kościół pokryto nowym dachem. W kolejnych latach bernardyni angażowali kilku rzemieślników i artystów, którzy wykonywali poszczególne ołtarze i ich dekorację. Byli wśród nich snycerze Dominik Kąciewicz (ołtarz św. Józefa), Jan Pusz (ołtarze św. Franciszka, Przemienienia Pańskiego, św. Jana Nepomucena, dekoracji rzeźbiarskiej do ołtarza głównego), stolarz Grzegorz Szczurowski (wykonał strukturę ołtarza głównego w 1764), Józef Sztyl (dekoracje rzeźbiarskie i ornamentalne ołtarzy bocznych), organomistrz Michała Sadkowski oraz Maciej Polejowski (w latach 1772-1774 wykonał ambonę, cyborium, rzeźby do ołtarza głównego, ołtarz św. Rocha) i Markwart (detale rzeźbiarskie, konfesjonały). Do ołtarzy sprowadzono obrazy Szymona Czechowicza z Warszawy (obrazy przedstawiające św. Franciszka, św. Tadeusza, św. Onufrego, św. Kajetana, św. Wincentego, Przemienienia Pańskiego oraz obraz ze św. Michałem Archaniołem do ołtarza głównego). Dobroczyńcami zasławskich bernardynów byli Jakub Grochowicki (zm. 1772), podkomorzy inflancki, który w testamencie zapisał sumę 1000 florenów na ołtarz św. Józefa oraz Barbara Sanguszkowa, fundatorka nowych organów. Prace przy klasztorze bernardynów zamykają XVIII wieczny okres świetności i dynamicznego rozwoju artystycznego miasta [Ibidem.].

Wiek XVII i XVIII odcisnęły niewątpliwie silne piętno w panoramie artystycznej Zasławia. Wówczas powstały najokazalsze budowle, sakralne i świeckie, świadczące o jego żywotności i znaczeniu na obszarze Wołynia. Swoją świetność miasto zawdzięczało kolejnym właścicielom, przede wszystkim rodzinie Zasławskich oraz Sanguszków, a w mniejszym stopniu Lubomirskim. Sanguszkowie uczynili Zasław jednym z najważniejszych ośrodków dworskich na Wołyniu. Nic więc dziwnego, że miasto przyciągało rzecze artystów i rzemieślników, nawet z odległych miejscowości, Krzemieńca, Ostroga, Annopola, dalekiego Lwowa, a nawet Warszawy i Lubartowa. W ten sposób wspaniałe miasto nad Horyniem utrzymywało więzi kulturowe z innym ośrodkami artystycznymi i dworskimi w Polsce i na Ukrainie. Dzięki możnym protektorom do Zasławia sprowadzano dzieła najwybitniejszych wówczas artystów, w tym obrazy Szymona Czechowicza. Swoją indywidualność artystyczną odcisnął w nim także jeden z czołowych architektów doby późnego baroku – Paweł Antoni Fontana oraz znani dobrze rzeźbiarze, z tzw. lwowskiej szkoły rokokowej, Józef Sztyl i Maciej Polejowski. Dzięki nim peryferyjnie położone miasto mogło szczycić się wysokiej klasy dziełami, którymi nie powstydziłyby się nawet największe metropolie ówczesnej Rzeczypospolitej.