Лысая гара – урочышча ў струмені часу

Парнікоза І.Ю.

Нацыянальны гісторыка-архітэктурны музей «Кіеўская крэпасць»

Дружына аховы прыроды г. Кіева «Зялёная будучыня»

Кіеў – 2010-2023

«І Кіеў і Днепр разам… Божа мой, што за раскоша! Чуеце, добрыя людзі, я вам кажу пра Кіеў, і вы не плачаце ад радасці?»

Я. Грэбінка, па М. М. Захарченке «Кіеў зараз і перш», 1888

Рэзюмэ

Праца прысвечана Лысай гары ў Кіеве і звязаным з ёй ўрочышчам Пакал і старажытнае вусце Лыбедзі, аб'яднаных аўтарам пад вызначэннем «Лысагор’я». Лысагор’я, адна з самых таямнічых кіеўскіх мясцовасцяў, абвеяная містычнымі легендамі і паданнямі. Зрэштаю рэальнай гістарычнай і прыродазнаўчай характарыстыкі Лысагор’я відавочна не хапала. У дадзенай рабоце на аснове ўсіх даступных аўтару крыніц рэканструяваны гістарычны шлях Лысагор’я ад найстаражытнейшых часоў да сучаснасці.

Гэта звесткі аб археалагічных знаходках, звесткі аб пабудове на Лысай гары стратэгічнага аб'екта – Лысагорскага форта ў 1872-74 гг. Традыцыйна Лысагорскі форт лічыцца першай стадыяй рэалізацыі плана знешняй агароджы з фортаў навокал Кіеўскай крэпасці. На думку аўтара, ён быў задуманы як самадастатковая пазіцыя. Апісана рэальнае значэнне, якое ён адыграў у абароне Кіева ў 1941 г. Дадзена падрабязнае апісанне сучаснага стану форта, на падставе натурнага абследавання ўстаноўлена, што ён захаваўся на 80%.

Асобная частка працы прысвечана натуральнай каштоўнасці Лысагор’я: расліннасці, флоры ды фауне. Прадстаўлены вынікі шматгадовага вывучэння аўтарам стану папуляцыі тутэйшых рэдкіх і знікаючых відаў раслін. Аналізуюцца антрапагенныя пагрозы існаванню унікальнага кутка кіеўскага гістарычнага і прыроднага асяроддзя, а таксама запрапанаваны шляхі захавання ўнікальнага ансамбля. На працягу свайго развіцця Кіеў меў не адзіную Лысую гару, у розны час так называлі зусім розныя ўзвышша, зрэштаю ў апошні час так называюць крайняе ўзвышша кіеўскага лёсавага плато недалёка ад летапіснага ўрочышча Выдубычі.

Пакрытае першапачаткова дубова-грабавымі лясамі, яно ў выніку як натуральных прычын так і антрапагеннага ўплыву ўжо ў ХVII ст. цалкам апраўдвала сваю сучасную назву. Як сведчаць археалагічныя даследаванні ў часы трыпальскай археалагічнай культуры і ў старажытнарускі перыяд гэтыя, дамінуючыя над вусцем суднаходнай у той час Лыбедзі, вышыні не пуставалі.

На працягу 1872-74 гг. тут быў рэалізаваны план самастойнага ўмацавання – вялікага па плошчы форта, які павінен быў надзейна абараніць подступы да стратэгічных кіеўскіх мастоў. Лысагорскі форт будаваўся па індывідуальнаму праекту Э. І. Татлебена як самадастатковае аўтаномнае ўмацаванне. Ён ня быў першай стадыяй рэалізацыі плана знешняй агароджы з фартоў ў складзе Кіеўскай крэпасці. Адсутнасць сродкаў не дазволіла рэалізаваць праект Лысагорскага форту ў поўным аб'ёме. Але і ў такім некалькі спрошчаным выглядзе, маючы на ўзбраенні 178 гармат і 2000 гарнізон, Лысагорскі форт лічыўся непераадольным ды здольным забяспечыць абарону галоўных подступаў да Кіева.

Паблізу пабудаванага форта развілося новае гарадское пасяленне – Сапёрная Слабодка, якую разам з Дзямеяўкай у 1918 г. далучылі да Кіева. З прычыны свайго дзівосна выгаднага размяшчэння станам на ХХ ст. Лысагорскі форт заставаўся адзінай пабудовай Кіеўскай крэпасці, якая не страціла абарончае значэнне. Зрэштаю доўгі час яго тэрыторыя была месцам пакарання смерцю палітычных і крымінальных злачынцаў. У перадваенныя гады Лысагорскі форт стаў месцам складавання выбуховых рэчываў. На графіці салдат-ахоўнікаў складоў, пакінутых на сценах патернаў форта, побач са старымі з "яць", назвамі губерняў, паветаў, гучаць імёны з датамі 20-х і 40-х гадоў ХХ ст.

Апагей гісторыі ўрочышча – гэта подзвіг апалчэнцаў, якія у 1941 г., баронячы Лысагорскі форт, не далі немцам прарвацца да перапраў праз Дняпро. У пасляваенны час і да 1970-х гг. тэрыторыя Лысай гары была месцам размяшчэння артылерыйскіх складоў Кіеўскай ваеннай акругі, а паводле таго заставалася забароненай зонай. Здыманне аховы ў 1976 г. прывяло да стыхійнага разбурэння аб'ектаў форта.

На сённяшні дзень ён захаваўся прыкладна на 80%. Закрыты рэжым тэрыторыі спрыяў захаванню багатай флоры і фауны ўрочышча. Зараз дзесяткі відаў раслін і жывёл Лысай гары, ахоўных рашэннем Кіеўская рада, занесеныя ў Чырвоную кнігу, ды уключаныя да міжнародных канвенцый, абумоўліваюць неабходнасць суровых прыродаахоўных абмежаванняў на тэрыторыі ўрочышча. Гэта таксама адносіцца і да гістарычных спадарожнікаў Лысай гары, а менавіта такіх кампанентаў Лысагор’я, як паплаўныя ўрочышчы Пакал-Галерны востраў, а таксама старажытнае вусце р. Лыбедзі.

Найбольш вядомая спадарству містычная слава Лысай гары верагодна грунтуецца на хрысціянскай ацэнцы старажытных язычніцкіх традыцый. Зрэшты ведзьмы не забяспечваюць Лысагор’я перад безадказным стаўленнем да ёй наведвальнікаў, а супраціў будаўнічых планаў гарадскіх уладаў чыніць толькі адміністрацыя музея «Кіеўская крэпасць», эколагі і неабыякавыя кіяўляне.

Захаванне Лысагор’я звязана з падтрымкай уведзенага музеем "Кіеўская крэпасць" дыферэнцыраванага рэжыму аховы ўрочышча Лысая гара, а таксама ўключэннем да музейнай тэрыторыі астатніх фрагментаў Лысагор’я – ўрочышча Пакал-Галерны востраў, а таксама старажытнага вусця ракі Лыбедзь. Прапанаваная праца разлічана на гісторыкаў – краязнаўцаў, экскурсаводаў, біёлагаў і прыродаахоўнікаў, а таксама шырокія слаі чытачоў.

Змест