Łysa Góra – uroczysko w nurcie czasu

Iwan Parnikoza

Narodowe Muzeum Historyczno-Architektoniczne "Twierdza Kijowska"

Drużyna Ochrony Przyrody „Zielona Przyszłość”

Kijów 2010-2023

Pamięci Aleksego Gołowanowa

„Kijów i Dniepr razem… Boże mój co za rozkosz! Dobrzy ludzie słyszcie, opowiadam wam o Kijowie a wy nie płaczecie ze wzruszenia?”

E. Grebinka, za M.M. Zacharczenko „Kijów dawniej i dziś”, 1888

Streszczenie

Praca poświęcona jest Łysej Górze w Kijowie i związanemu z nim uroczysku Pokal oraz dawnemu ujściu rzeki Łybid’ połączonych przez autora i nazwanych jedną wspólną nazwą „Łysogórze”. Łysogóra to jedno z najbardziej tajemniczych miejsc w Kijowie, owiane mistycznymi legendami i podaniami. Zresztą historycznej czy przyrodniczej charakterystyki Łysogórza wyraźnie było brak. W prezentowanej pracy na podstawie wszelkich dostępnych autorowi źródeł odtworzono dzieje Łysogórza od czasów najdawniejszych po współczesność.

To informacje o znaleziskach archeologicznych, o budowie na Łysej Górze obiektu strategicznego – Łysogórskiego Fortu – w 1872-74 latach. Tradycyjnie uważa się ten fort za pierwszy krok realizacji planu budowy zewnętrznego pierścienia fortów Twierdzy Kijowskiej. Autor uważa jednak, że był on pomyślany jako samodzielny obiekt. Opisana została rzeczywista rola jaką odegrał on w czasie obrony Kijowa w 1941 r. Opisano też szczegółowo stan obecny fortu, na podstawie badań terenowych stwierdzono, że zachował się w 80%.

Osobną część pracy poświęcono wartościom przyrodniczym Łysogórza: roślinności, florze i faunie. Przedstawione zostały wyniki wieloletnich badań prowadzonych przez autora nad stanem miejscowych populacji rzadkich i ginących gatunków roślin. Analizowane są zagrożenia antropogeniczne mające wpływ na istnienie tego unikalnego fragmentu środowiska przyrodniczego i historycznego Kijowa oraz zaproponowane kierunki ochrony tego zespołu. W trakcie rozwoju miasta Kijów miał nie jedną Łysą Górę, w różnych okresach nazywano tak zupełnie różne wzniesienia, w ostatnim czasie mianem tym nazywa się skrajne wzniesienie kijowskiej lesistej równiny położone niedaleko od malowniczego uroczyska Wydubice.

Pokryta pierwotnie lasem grabowo-dębowym, w rezultacie oddziaływań naturalnych i antropogenicznych już w XVII w. w pełni odzwierciedlała swoją współczesną nazwę. Badania archeologiczne świadczą o tym, że w okresie kultury trypolskiej i czasach staroruskich to wzniesienie dominujące nad korytem żeglownej wówczas rzeki Łybid’ nie pozostawało opustoszałe.

W latach 1872-74 został zrealizowany plan budowy samodzielnego umocnienia – wielkiego powierzchniowo fortu, który powinien z powodzeniem bronić dostępu do strategicznych kijowskich mostów. Łysogórski Fort został wybudowany według osobistego projektu E.I. Totlebena (był on też głównym projektantem Twierdzy Osowiec oraz rozbudowywał Twierdzę Modlin w Polsce) jako samodzielne, autonomiczne umocnienie. Nie był on pierwszą częścią realizacji budowy zewnętrznego pierścienia fortów Twierdzy Kijowskiej. Brak środków nie pozwolił na zrealizowanie projektu Łysogórskiego Fortu w wersji ostatecznej. Ale nawet w takim nieco uproszczonym kształcie jego uzbrojenie stanowiło 178 armat i 2 tysiące żołnierzy w garnizonie. Fort uważany był za obiekt nie do zdobycia, zdolny ochronić główne drogi dostępu do Kijowa.

W sąsiedztwie nowo wybudowanego fortu powstało nowe osiedle miejsce – Saperska Słobódka, które wraz z Dimiiwką w 1918 roku włączono do Kijowa. Na skutek swego nadzwyczaj dogodnego położenia Łysogórski Fort stał się w XX w. jedynym umocnieniem Twierdzy Kijowskiej, które nie straciło swego obronnego znaczenia. Jednak przez długi czas jego teren był miejscem kaźni więźniów politycznych i zwykłych kryminalistów. Przed wojną Łysogórski Fort był miejscem składowania materiałów wybuchowych. Napisy i rysunki zostawione przez żołnierzy ochraniających skład na ścianach poterny fortu przeplatają się ze starymi, pisanymi jeszcze dawną przedrewolucyjną cyrylicą nazwami guberni, powiatów i imionami z datami z lat 20-tych i 30-tych XX wieku.

Apogeum historii uroczyska był wyczyn cywilnych ochotników, którzy 1941 roku bronili Łysogórskiego Fortu nie dając Niemcom możliwości przeprawienia się przez Dniepr. W okresie powojennym, do lat 70-tych XX wieku teren Łysej Góry był miejscem rozmieszczenia składów artyleryjskich Kijowskiego Okręgu Wojskowego, stąd został strefą zamkniętą. Zdjęcie tej ochrony spowodowało spontaniczne niszczenie fortu.

Na chwilę obecną zachował się w ok. 80%. Funkcjonowanie terenu zamkniętego było korzystne z punktu widzenia ochrony bogatej flory i fauny uroczyska. Obecnie dziesiątki gatunków roślin i zwierząt Łysej Góry jest chronionych uchwałą Kijowskiej Rady Miejskiej, wpisanych do Czerwonej Księgi, włączone do międzynarodowych konwencji wymagają określenia surowych ograniczeń związanych z ochroną przyrody uroczyska. Ograniczenia te odnoszą się także do historycznych satelitów Łysej Góry, a takimi właśnie komponentami Łysogórza są: ujściowe uroczysko Pokal – Galerowa Wyspa i dawne ujście rzeki Łybid.

Najbardziej rozpowszechniona mistyczna sława Łysej Góry oparta jest na chrześcijańskich poglądach na nią, jakoby było to miejsce kultywowania pogańskich tradycji. Wiedźmy jednak nie zabezpieczają Łysogórza przed bezmyślnością odwiedzających, jedynie administracja Muzeum Twierdza Kijowska, ekolodzy i nieobojętni kijowianie sprzeciwiają się planom budowlanym władz miejskich.

Zaś ochrona Łysogórza związana jest z utrzymaniem wprowadzonego przez Muzeum Twierdza Kijowska zróżnicowaniem reżimu ochronnego uroczyska Łysa Góra, oraz włączeniem do Muzeum pozostałych fragmentów Łysogórza: uroczyska Pokal, Galerowej Wyspy, i dawnego ujścia rzeki Łybid’.

Prezentowana praca skierowana jest do historyków-krajoznawców, przewodników wycieczek, biologów i obrońców przyrody, a także szerokich kręgów społeczeństwa.

Spis treści