Streszczenie

Пилипенко Володимир

W. Pyłypenko, W obliczu wroga. Polska literatura antyturecka (poł. XVI – poł. XVII w.)

Od XV do XVII w. Europie stale groziło niebezpieczeństwo wojny przeciw Imperium Osmańskiemu. Początkowo monarchie europejskie nie traktowały nowego państwa poważnie. Znaczenie Osmanów, dotychczas lokalnej siły politycznej, wzrosło zdecydowanie po zdobyciu Konstantynopola w 1453 r. – stali się wówczas potęgą globalną, stanowiąc zagrożenie dla ustalonego w Starym Świecie ładu polityczno-gospodarczego. Jednym z następstw istnienia tureckiego niebezpieczeństwa było pojawienie się literatury antytureckiej, tworzonej we wszystkich niemal krajach europejskich. Królestwo Polskie (po Unii Lubelskiej 1569 r. – Rzeczpospolita) miało dość długą linię graniczną z Imperium Osmańskim i jego wasalami. Poczucie zagrożenia było więc tu szczególnie silne, a piśmiennictwo antytureckie – znane pod nazwą turcyków – zyskało szeroką popularność.

Autorzy antytureckich prac publicystycznych starali się udzielić odpowiedzi na kwestie dotyczące sposobów przeciwdziałania ekspansji tureckiej, przygotowań wojennych, wyboru sojuszników, kierunków reform wojskowych itp.

Literatura antyturecka, obecna w dyskursie społeczno-politycznym od połowy XV w., w połowie XVI stulecia stała się odrębnym gatunkiem literackim. Za jego założyciela, zdaniem autora niniejszej pracy, uznać można Stanisława Orzechowskiego-Roksolana.

Autorzy turcyków poszukiwali odpowiedzi na aktualne pytania. Jednym z nich było zagadnienie reformy pospolitego ruszenia. Wielu pisarzy nawoływało do rezygnacji z tego środka obrony, ze względu na jego nieefektywność militarną w działaniach przeciwko Tatarom i Turkom. W zamian postulowano utworzenie stałego wojska najemnego, kwaterującego się na pograniczu ukraińsko-tatarskim.

Jedną z metod przeciwdziałania niebezpieczeństwu tatarsko-tureckiemu miała być reforma administracyjna ziem ukraińskich. Pisarze proponowali utworzenie na południowo-wschodnich rubieżach Rzeczypospolitej nowych jednostek administracyjnych: pułków, zakonu rycerskiego, «Niższej Polski» czy księstwa kozackiego. Najważniejszą powinnością mieszkańców owych tworów administracyjnych byłaby obrona granicy. Obok reformy terytorialnej sugerowano przeprowadzenie reform wojskowych, istniejące siły zbrojne uznając za nieefektywne. W celu zwiększenia ich walorów bojowych, należało poddać je dyscyplinie, wyznaczyć wykwalifikowaną kadrę dowódczą i prowadzić regularne zajęcia z musztry.

Wśród sposobów na podniesienie ducha bojowego szlachty polskiej wymieniano celowość utworzenia szkoły rycerskiej dla młodzieży szlacheckiej, usytuowanej na ziemiach ukraińskich. Służba w niej miała być obowiązkowa dla synów szlacheckich. Pisarze sądzili, że tym sposobem młodzież uzyska niezbędne doświadczenie i, w razie potrzeby, zdoła obronić swoje państwo.

Część polskich intelektualistów, konstatując pewne pozytywy wynikające z istnienia zaporoskich Kozaków, proponowała zwiększenie ich roli w obronności kraju. Dostrzegano możliwość użycia wojsk kozackich zarówno na lądzie stałym, jak i na morzu. Pojawił się nawet pomysł, by Zaporożcy – w ramach przymierza krajów europejskich – uczestniczyli w wojnie powszechnej z Turcją.

Zagadnienie ewentualnej wojny ze Stambułem poddawane było gorącym dyskusjom. Autorzy rozpatrywali różne warianty ogólnoeuropejskiej koalicji antytureckiej, plany jej działalności i kierunki natarcia na Imperium Osmańskie.

Oprócz problemu relacji polsko-tureckich na łamach turcyków chętnie omawiano zagadnienia ustroju państwa Osmanów, jego kultury i tradycji. Turków i Tatarów przedstawiano zazwyczaj w świetle negatywnym. Pozostawało to w zgodzie z panującą tendencją – autorzy dążyli do świadomego zdyskredytowania nieprzyjaciół.

Niezależnie od znacznej popularności turcyków i stałej groźby wojny z Imperium Osmańskim, ani król, ani szlachta, nie wzięli recept intelektualistów pod uwagę. Apogeum popularności literatury antytureckiej przypadło na okres wojny chocimskiej (1620-1621) – później zainteresowanie tą tematyką systematycznie spadało, by wreszcie – wraz z wybuchem Powstania Chmielnickiego (1648-1657) – odejść na drugi plan w zupełności.

Tłumaczenie: Marcin Gaczkowski

Примітки

Подається за виданням: Пилипенко В. Перед лицем ворога. – К.: 2014 р., с. 228 – 229.