1670, жовтня 12 (2). – Інструкція гетьмана Петра Дорошенка і всього Війська Запорізького послам (Яремі Петрановському та Михайлу Харлану) до короля Михайла Вишневецького на сейм, передана адресатам 2.12.1670 р.

„Instruktia od Doroszenka i od Wojska Zaporozkiego do króla jeo mći i Rzpltej anno 1670.

Instructia ode mnie Piotra Doroszenka, hetmana Wojska wszystkiego Zaporozkiego dana wyprawiomym pp. posłom naszym na sejm z obrady wszystkiego Wojska Zaporowskiego w roku 1670 mca octobra dnia 2. Oddana w Warszawie die 2 decembr. anno 1670 przez Patranowskiego i Tarasenka.

Wiara grecka ruska starożytna, ta i taka, z jaką starożytna Ruś do Korony Polskiej przystąpiła, aby pry swoich swobodach i prawach i wolnym używaniu nabożeństwa zostawała, póki język narodu ruskiego zasięga we wszelkich miastach i wsiach, tak w Koronie Polskiej, jako i Wielkim Księstwie Litewskim, także na sejmach, w wojskach, na trybunałach nie tylko w cerkwach, ale publicznie w processiach, w nawiedzeniu chorych, w pomaszczaniu świętych ołejek, chowaniu umarłych i we wszystkich zgoła tak jako nabożeństwa swego starej wiary rzymskiej wolno i publice zażywają gruntownego potrzeba postanowienia.

Tejże wiary greckiej ma bydź moc dana wolnego stanowienia i fundowania cerkiew, monastyrów nowych, jako i starych poprawowania. A co się tycze cerkiew, monasterów i dobr zdawna na cerkwie wiary greckiej, ruskiej starożytniej fundowanych, przy tych mają zostawać nie unici, ale wiary prawosławnej greckiej rusi, które cerkwi i monastery, episcopy, archimandriti, ihumeństwa i insze władze ze wszystkimi do nich nałeżącemi dobrami od uniatów odebrane i do władzy prawosławnych podane będą powinne. Unia zaś, która jest przeciwna wiere graeckiej prawosławnej ruskiej i kto niezgodę miedzy polskim i ruskim prawosławnym narodem mnoży, żadnym obyczajem potym odnawiać się, aby nie mogła i wszelakich cerkwi, monasterów, funduszów na unią fundować, budować i rozszerzać się tak w dobrach j. k. m., jako i w dziedzicznych duchownych i swieckich, senatorskich, szlacheckich wszelkich stanów nie było nigdzie dopuszczano.

Także pp. dziedzieczni dzierżawcy i ich urzędnicy religiej rzymskiej nad duchownymi naszymi swieckimi i zakonnikami wiary prawosławnej ruskiej, nie unickiej, żadnej jurisdictiej mieć nie powinni i oprócz nałeżytego im ruskiej wiary prawosławnej pasterza.

A że spólnej ojczyźnie spólne prawa, wolnośći i ozdoby wzajemnie obudwa narodom nałeżyć mają, tedy ociec metropolita kyjowski teraz i napotym będący, nie uniacki, ze czterma władykami: łuckim, lwówskim, przemyśl(s)kim, chełmskim, a z piątym – z Wielkiego księstwa Litt. mśćisławskim, według własnego ich porządku w senacie zasiadać z taką powagą i wolnem głosem, jak w senacie zasiadają ich mć. ksża arcybiskupi religiej rzymskiej, jako miał z hadziackiej commissiej postanowieni, tak i teraz mocno o toż nasi posłowie mają umawiać się, miejsce jednak j. mći księdzu metropolicie po j. mći księdzu asrcybiskupie lwowskim, a władykom po biskupach naznaczać się być powinne.

W województwie Kijowskim dignitarstwa senatorskie, dworne i ziemskie, nie mają bysź dawane wiary rzymskiej wyznawcom, tylko szlachcie wiary rzymskiej (ruskiej) prawosławnej godnym tych urzędów: w województwach zaś Czernihowskim i Bracławskim też dostojeństwa senazorskie na przemiane conferowane, żeby były tak, iż po zejśćiu senatora wiary ruskiej ma bydź successorem senator wiary rzymskiej, postanowienia potrzeba równym też sposobem, aby miłość zobopolna mnożyła się. W miastach koronnycvh i Wielkim księstwie Litewskim, gdziekołwiek wiary greckiej ruskiej cerkwi zasięgły, zarówno mieszczanie także wiary ruskiej nie uniackiej jako i rzymskiej, spólnych wolnośći i swobod zażywać mają i zadnemu do magistratu wiara ruska niechaj nie będzie przeszkodą.

Akademią w Kijowie aby fundować wolno, w której graeckim, łacińskim i ruskim językiem uczyć ruś ma i żeby prawami i wolnośćiami tak była ukrzepiona jako Krakowska. Do tego, żeby midzy studentami i żakami okaziej do zwady nie było, wszytkie szkoły jezuickie, które w Kyjowie przed tym były i insze wiary nie graeckiej ruskiej, gdzie indziej z Kijowa przenieść, król jeo mć. rozkazać raczył, dopominać się posłom naszym potrzeba.

Druga także Akasemią w Mohyłewie białoruskim albo tu w Ukrainie, gdzie się jej do fundowania znajdzie słuszne miesce, aby wolno fundować i żeby i ta równym, jako i kyowska sposobom, prawami i wolnośćiami była obwarowana.

Gymnazia też szkoły, w którym by po łacinie uczono i drukarni wiłe potrzeba będzie, aby bez trudnośći stanowić byłowolno i wolno nauki odprawiać i księgi wielkie drukować.

Cokołwiek uraz, szkod i przestępków od Wojska Zaporozkiego król pan i Rzpta bydź poczynają, aby to dla wiecznego pokoju w wieczne zapomnienie puszczono, umorzono i nigdy nie wznawiono i nie wspominano i tak nam, Wojsku Zaporozkiemu, assecurowano, żeby wszelkiej conditiej ludzie od namniejszego do największego nikogo nie wymując tak z Wojska Zaporozkiego, jako też i ludzi prywatnych, którykołwiek i jakimkołwiek sposobem z Wojskiem Zaporozkim zostawali, ani majestat pański, ani senat, ani wszystka Rzpta, na ostatek ani żaden z prywatnych przeciwko im, każdego zosobna, od największych do najmniejszych, niczego nie praetendował i owszem wszytkie niesmaki i to co się kołwiek przez wojnę działo, wszytko chrześciańskim sercem zobopolnie sobie w zapomnienie przyjawszy, jeden na drugim, ani jawnej, ani potajemnej nie ma knować zdrady, pomsty i praktyki.

Do tego kaduki wszytkie tak pod tymi, którzy są z członków Wojska Zaporozkiego, jako i pod szlachtą, która się przy Wojsku Zaporozkim wiązała, także pod stanem duchownym wiary naszej graeco-ruskiej od kogokołwiek uproszone i tak od zaczęcia wojny, jako i na tych łeciech i czasiech, dane wszytkie ogułem i każdy zosobna, aby scassowano i wniwecz obrócono, tak aby one nieczyjemu ani honorowi, ani własnośći dobr nie szkodziły. A któreby się gdziekołwiek znajdowały po scassomanie, aby z księg wyrzucone były i prawem publicznym scassowane stały. Także i pisma wszelkie i constitutie sejmowe wolnośćiom naszym wszytkiego Wojska Zaporozkiego i całego narodu graeco-ruskiego przeciwne, annihilowane były, posłowie nasi upominać się powinni będą.

Wojsko Zaporozkie w województwach Kijowskim, Czernihowskim i Bracłaswskim po tę granicę, jaka w nisszym punkcie wyrażona, tak w królewskich, księżych i wszelkich dziedziczych szlacheckich dobrach, jako też duchownych w miastach i wsiach, aby bez żadnej odmiany, jak teraz jest zostawało, ażeby żaden kozak swoich własnych domów, futorów, folwarków, młynów, stawów, pol, lasów, zajmiszcz, sianożęci i wszelkich gruntów, także warzenie piwów, kurzenia gorzałek i sycenia miodów, dzierzania karczem, tak w królewskich, jako i szlacheckich dziedzicznych dobrach we wszystkich trzech wojwództwach wyżej pomienionych bez żadnej od pp. i ich starostów przeszkody zażywał wolno i spokojnie, nałeży posłóm naszym o to umawiać się.

Miedzy Koroną i Wojskim Zaporozkim aby tym mocniej i wiecznie opływać mogła nałeży zgoda. W tym nas, Wojsko Zaporozkie, to jest województwa Podolskiego po Miedżyboż, Kyowskie i Bracławskie, wszystkie po Horyń z powiatem Pińskim, Mozyrskim, Rzeczyckim, one jako przed tym pod załogami naszemi będące w osiadłośći i prawa nasze wydzieliwszy, aby odgraniczyć raczyli, pilno posłowie nasi przy tym stać powinni.

I dla tego żeby nie było przeszkody w wolnośćich kozackich i tym bardziej, aby na wiekopotomne czasy porządany mógł pokój gruntownie trwać miedzy obiema nie wzruszając się stronami ograniczenie Ukrainy w województwach Kyowskim, Czernihowskim i Bracławskim wydzielonego i w tych województwach zamykającego się, Wojska Zaporozkie potrzebuje, w którym ograniczeniu pułki wszytkie Wojska Zaporozkiego, iłe Kijowski; Umański, Kalnicki, Podolski i Torhowicki zostawszy, odpasowane wolnośći, tak jako półki starodawne: Czehyryński, Czerkaski, Kaniewski, Korsuński i Biełohorodzki (!Białocerkiewski), żeby mogli bespiecznie zażywać i spokojnie w swoich dobrach rospośćierać się. W tym, aby nie było kozakom przeszkody, nie tylko wojska koronne i litewskie w Ukrainie nigdy nie powinni bywać i żadnych zimowych sobie mienować i doprawować się chłebów w powiatach w niej będących nienałeżnie wybierać. Ale wszyscy tak senatorowie województw ukrainnych wyżej wspomnionych, jako i panowie dziedziczni najeżdżać na miasta, miasteczka i wsi, w tym ograniczeniu Ukrainy będące, i sług swoich nasyłać nie mają.

A to z tych miar, iż już od lat dwudziestu i kilka kozaków bez dziedzicznych panów, starostów i urzędników żyć nałożywszy się żadnym obyczajem w posłuszeństwie i poddaństwie panów bydź nie mogą, owszem za najmniejszym (bez którego bydź nie może) na siebie włożonym ciężarem podjąć bunt, panów albo urzędników zabijać, śćisneni będąc dołegliwośćiami, zawsze gotowi; dokumenta tego jawnie z Niemirowa, w którym, gdy p. Dąbrowski, starosta tameczny, sotnika i kozaków niemirowskich i wojsko za p. Teterą z królem j. mćią przeszłym, za Dniepr idącym, wybierających się, potopić kazał. Towarzystwo ich na Zaporoże pobiegszy, a zwinohrodzki podstarośćiego swego i krewnego jeo m. p. Wilczkowskiemu i rajtarsko na wybieraniu tam chłeba zostających pozabijawszy, Serka i Sulimka na bunt i podniesienie na jeo k. mć. i Rzptae ręki pobudzili i srogą byli w Ukrainie wszęli wojnę, takowe i tym podobne silenia (?) się do niepokoju pokazali, posłowie nasi domawiać się będą słusznego odziału dla trwałego pokoju.

Domy, futory, folwarki i wszelkie grunty kozackie od wszelakich ogułem czynszów i podatków, któreby z Ukrainy były z pospolitych na potym uchwalone, całe wolni bydź mają tak w królewskich, jako i w dziedzicznych dobrach, samych zaś osób kozaków wszędzie po Ukrainie będących, lubo ma ograniczenie bydź, osobliwym jednak w constitutiej dołożeniem warować potrzeba, aby do najmniejszych usług pańskich ni od samego pana w jego dobrach, ani od starostów i od żadnych nasyłek żadnym obyczajem nie pociągano, jakoby wolnośći wszelakich zażywając, do władzy regimentu hetmana zaporozkiego tylko nałeżał i temuż swoje w usługach wojskowych oddawał posłuszeństwo hetmanowi Wojska Zaporozkiego kozakow, gdyby do Korony i do W. ks. Litt. w jakichkołwiek sprawach, a choć i w prywatnych swoich potrzebach trafiło się jachać, aby żadnym cel i myt po szlakach i przewozach i przeprawach od niego nie wyciągano i żadnym sposobem nie obciążano i nie zatrudniano.

A lubo żadne koronne i W. ks. Lit. wojska w Ukrainie za granice ustępować nigdy nie mają, jednak gdyby wojska pana w granicach ukraińskich bydź od nieprzyjaciół jakich miała, a posiłków by hetman Wojska Zaporozkiego imieniem potrzebowałby, tedy wojska koronne za pierwszym hetmana Wojska Zaporozkiego do hetmnów koronnych odezwaniem się oraz posiłkować hetmana i Wojsko Zaporozkie w takiej gromadzie, w jakiej potrzebowano będzie powinni. Wszakże te koronne posiłki pod regimentem hetmana Wojska Zaporozkiego bydź mają i po uspokojeniu nieprzyjaciela oraz do Korony znowu z Ukrainy powracać niemieszkanie będą za wiadomośćią hetmana Wojska Zaporozkiego.

Wojska też róźnie ochotnie, kommunik i piechotne, pod regimentem hetmana zaporozkiego będące, jako zawsze stawają na obronę pogranicza od nieprzyjaciela, aby z dobr królewskich i duchownych w województwach Kijowskim, Czernihowskim i Bracławskim najdujących się za ordinansem tegoż hetmana Wojska Zaporozkiego, bez żadnej przeszkody wychowanie swoje, żywnośći i odzieży mieli i z tych że wojwewództw ludzi podług uchwały sejmowej podatków zapłatę otrzymywali, umawiać się nałeży.

Wojska Zaporozkiego, gdy będzie królowi panu i Rzptej w kraj polski za jaką usługę potrzebą, tedy nie hetmani, wielki i polny koronne, ale sam król jeo mć. ukaz do hetmana Wojska Zaporozkiego przysłać ma. Wszakże jeśliby od granic ukraińskich dałeko na tę usługę iść potrzeba było, tedy sam hetman z Wojskiem Zaporozkim z Ukrainy ukazem j. k. mći wyciągany bydź nie na, ale część wojska z nakaznym hetmanem pospieszyć będzie powinna, i na tej w krainach polskich usludze; albo w jakikołwiek będzie obrocone miejsca temu wojsku za te usługi osobliwą płacą z łaski króla pana dochodzić powinna, którą usługę odprawiwszy, wolno znowu ku domom swoim w Ukrainę bez najmniejszego przymuszenia ma bydź odpuszczona.

Zamek białocerkiewski, ponieważ my, Wojsko Zaporozkie, j. k. mći dziedziczne i od nieprzyjaciela wszelakiego bronić możemy, aby odtąd praesidium przez które miasto Białocerkiwskie przyszło do ruiny, było zgromadzone i żeby armaty nasze ze wszystką ammunitią z zamku białocerkiewskiego nam były oddane, które tam do zamku za hetmaństwa pana Tetery wprowadzone.

A jako o sprowadzenie praesidium z zamku białocerkiewskiego tak żeby gdy z władzy moskiewskiej do dispositiej króla pana Kijów przywiedzony będzie, żadnego tam koronnego i cudzoziemskiego, także i litewskiego wojska, nie wprowadzano, owszem jako w ograniczeniu naszym ukraińskim miasto łeżące wolno było zostawione.

Terechtemirów i monastyr tameczny ze wszystkiemi do niego nałeżącemi wsiami i gumnami przy hetmanie i Wojsku Zaporozkim wiexznymi czasy zachowany bydź ma.

Metropolite kijowskiego, aby tego, którego wszystkie duchowne i swieckie ruskie prawosławnego ukraińskiego narodu stany z hetmanem i Wojskiem Zaporozkim wolną electią obiorą pasterzem, potwierdzano. Innego zaś takiego, na którego Wojsko Zaporozkie i wszytkie stany prawosławne ruskie ukraińskie nie chcą żądanym obyczajem, na kathedrę metropolity kijowskiej, żeby nie narażono i za granicą ukraińską zwać się metropolitą kijowskim nikomu nie dopouszczano, posłowie nasi umawiać się powinni.

Swięta Zophia cerkiew kathedralna, jako i insze cerkwie i monastery tak w Kijowie, jako i po inszych miastach będące, aby podług starożytnych praw w swoich wszystkich do siebie każdej cerkwi i monasterów nałeżących dobrach i gruntach bez żadnego naruszenia i ni od kogo ujmy wszystkie monastyry i cerkwi Boże zostawali, warować potrzeba, osobliwie monastyr Pieczarski kijowski, aby według dawnych prywiłejów królów ich mśći i kniaziów ruskich nienaruszenie zopstawać prosimy.

Przejrzawszy się volumina przeszłej konfederaciej, w której nie bywał i żadnej takiej obrady dwa punkta przeciwne i szkodliwe wierze naszej prawosławnej graecoruskiej, nie uniackiej, wszystko złe uniatom broić i pokój pospolity wzruszać cerkwie, monastyry i beneficia cerkiewne gwałtownie odejmować pozwalające, gdy w pierwszym pańskie obronę kośćioła rzymskiego warowawszy i ten przydatek i obręd graecki uniatów cerkwi, a na drugim miejscu pod tytułem religiej graeckiej (drugi dowód) non praeindicando juribus władyctwa Przemyskiego i archimandryty Łeszczyńskiej w powiecie Pińskim i gdziekołwiek byliby cerkwie uniatów utracone, nalaszszy, żadnym obyczajem pokoju stałego spodziewać nie możemy, bo aby te subjecta uniackie nałożywszy się zawsze prawa z królami ich mćmi Rusi prawosławnej dane i powagą całego zjazdu Rzptej approbowane wzruszając teraz za takim o swej wolej napisanym prawem mieli się tym cerkwiom i duchownym naszym dać pokój namniej nie dufamy.

Dla tego, jakośmy do wszystkiej Rzptej o zniesieniu podług pierwszej commisssiej Hadziackiej te kłótnie uniackie, z której wszystko zle pochodzi, supplikowali na sejm koronacyjny j. k. mći i Rzptej instructią nasze posyłając. Tak i teraz te niżej pomienione obadwa o nich utracone puncta z confideratiej przeszłej, aby albo były całe wymazane i wyrzucone, albo na teraz zaczętym sejmie constitucyą zniesione i potym in volumina legum żadnej wzmianki o ruskiej uniej, ale jednej rusi, nie uniackiej, prawa dawne i teraźniejsze i approbaciej warowano, domawiać się i assekuratią warowną z tegoż oraz sejmu od króla j. mći i od stanów całej Rzpltej na skassowanie tych unitów w konfederacy utrąconych niesłusznie praw posłowie otrzymać starać się będą.

Upomina się też spraw, przywiłejów, skarbów, znaków, chorągwie, bunczuków, armat, ztąd namiotów i innych kłejnotów wojskowych dziesięciu (!) nieboszczyka Kowałewskiego i skarbów przy nim zabranych testamenta i rzeczy nieboszczyka ojca Zajączkowskiego i wiełu inszego ochędostwa pp. Teteram (!) zabranych i do Polskiej zaprowadzonych, bez których żadnym obyczajem, jak rybom bez wody, tak Wojsko Zaporozkie, żyć nie może, o co starać powinni będąc.

Także paniej Daniłowej Wyhowskiej i dzieciom onej, jako nęndznej wdowy i sierot tych z tymże panem Teterą zabrane dobra i summy pieniążne, aby oraz były przywrócone, upraszamy.

A gdzieby się summy wojskowej na jakichkołwiek majętnośćiach zastawnej lub kupnym sposobem, a mianowicie na Rafalówku i za Wysock dane, pokazały i dobra do oekonomiej Brzeskiej, to jest Kyowiec i Miłejczyce summarum od p. Tetery obciążone były, aby nam, Wojsku Zaporozkiemu, nałeżały i poki tych sum Rzpta albo dziedziczne majętnośći nie wypłacą dziedzicznych, posessia onych wolna prze Wojsku Zaporowskim zostawała. Wszystkie zaś jego contracty, by najsubtelniejszymi conceptami fundacye i legacye na collegia ojców jezuitów na klasztory i seminaria czynione i tą sztuką dostatki niepoliczone wojskowym dochodom i skarbom otuczone, aby zastępować nie ważyli się wojsku wszystkiemu szkody, a jego prywatnej personie bogactw z okradnienia skarbu wojskowego nie dopomagali.

Gdy wszystkie commissarskie transactie wolnośći Wojska Zaporowskiego podług praw i przywiełejów wielkich książąt litewskich od Gedymina, Olgierda, Swidryhała i innych, a królów ich mćw polskich Kazimierza, Jana Albrychta, Ałeksandra, Zygmunta Pierwszego, Zygmunta Augusta, Stephana, Zygmunta Trzeciego, Władysława i przeszłego króla j. mći Jana Kazimierza w skarbu wojkskowym będące, p. Tetera z sobą zabrał sposobem nieodpowiednim, a teraz nie znamy dla czego nam wrócić nie chcą, o to wszystko aby było wrócono, prosimy.

Wdowy, to jest żony kozackie po mężach swoich pozostałe, jako za mężami swoimi na wszelakiej wolnośći bez żadnej ni od kogo dołegliwośći były tak, aby zostawszy po swoim mężu osierociałe z dziecmi swojemi, tychże wolnośći i swobod we wszystkich swoich gruntach łeżących i ruchomym spokojnie żażywali. metropolicie Bałabanie i apparatów wszystkich metropolitańskich, u kogo są, aby wrócone były, terazniejszemu j. mći ojcu metropolicie kijowskiemu naszemu, prosimy.

Z pana Piwa, który wszystko Połesie i część Ukrainy, mianowicie monastyr Meżyhorski i dobra metropolitańskie i innego duchoweństwa, wszystko spustosózył i wniwecz obrócił, sprawiedliwośći i słusznego karania upominamy sią.

Za panem Bokiejem, szlachcicem wołyńskim; jakośmy do j. k. mći, pana miłośćiwego, proźbę wnosili, aby infamia od paniej Mieleckiej na niego odzierżona, zniesiena była, co obiecał j. k. mći, tak i teraz przez tych posłów naszych na sejm wyprawionych, aby ta króla j. mći pańska obietnica skutkiem spełniona była, prosimy.

Piotr Doroszenko, hetman Wojska j. k. mći Zaporozkiego.

АГАД, Посольські книги. – № 25. – Арк. 58 – 63. – Тогочасна копія.